MENYELUSURI PERANAN DAN SUMBANGAN

INSTITUSI WAKAF SILAM

 

 

PENDAHULUAN

Institusi pendidikan, hospital, rumah-rumah geladangan (imaret), kebajikan dan  tumpangan (khan), tempat-tempat mandian (hamam), pusat-pusat perniagaan (bazaar) dan kawasan Rehat dan Rawat (Caravanseraei) berteraskan wakaf  telah dibina sejak di awal pemerintahan kerajaan Islam lagi. Malah, selama lebih seribu empat ratus ribu tahun sejak pewujudannya, institusi wakaf telah memainkan peranan yang cukup penting sebagai sumber pembiayaan terhadap kewujudan serta pembangunannya. Ironiknya, masyarakat hari ini rata-ratanya sering mengaitkan wakaf sebagai institusi seperti masjid, surau dan tanah-tanah terbiar. Malah, wakaf turut dikaitkan dengan institusi yang bermasalah, tidak ekonomik dan tidak berpotensi untuk dimanfaatkan.

Berlatar belakangkan senario tersebut, artikel ini ditulis bagi menjawab persoalan serta isu di atas. Apakah sebenarnya wakaf? Apakah benar wakaf hanya dikaitkan dengan tanah-tanah perkuburan, masjid, sekolah-sekolah pondok atau sekadar tempat berteduh?

INSTITUSI WAKAF: MEKANISME PENJANAAN, PERPINDAHAN DAN PENGAGIHAN HARTA

            Apakah sebenarnya institusi wakaf? Adakah institusi wakaf sekadar rumah-rumah ibadat atau tanah-tanah terbiar? Apa pula kehebatannya sehingga institusi ini mampu berfungsi sebagai sumber pembiayaan yang cukup penting sepanjang sejarah ketamadunan Islam? Benarkah, atau sekadar kenyataaan yang bersifat falasi?

Dalam kalangan masyarakat Melayu dan Indonesia, wakaf dilihat sebagai sebuah binaan rumah kecil bagi tujuan untuk berehat atau berteduh. Namun begitu, perkataan wakaf sebenarnya berasal daripada terma “waqf” atau “waqafa” (kata jamak) dalam bahasa Arab yang bermaksud “menahan”, “menegah” atau “berhenti” seperti disebut dalam Dictionary of Modern Written Arabic. Wakaf juga membawa maksud “pembekuan” hak milik bagi faedah tertentu apabila dikaitkan dengan harta seperti tanah atau bangunan. Berhenti pula bermaksud menyerahkan hak milik secara keseluruhannya kepada pemilik asal iaitu Allah SWT. Takrifan di atas dibuat berdasarkan konsep asas wakaf yang dapat dilihat dalam hadith yang diriwayatkan oleh Imam Bukhari yang telah menjadi locus classicus dalam kalangan ilmuan Islam apabila membincangkan wakaf. Antara maksud hadith tersebut ialah:

 

“bahawa Saidina Umar ra pernah berkata: Wahai Rasulullah SAW, saya telah memperolehi harta yang saya tidak pernah perolehi sebelum ini dan saya ingin menghampiri Allah SWT menerusinya, lalu dijawab oleh Rasulullah SAW, Tahankan (wakafkan) asal harta itu dan sedekahkan hasilnya. Lalu Saidina Umar ra jadikan hartanya itu (tanah perolehan di Khaibar sebagai harta sedekah yang tidak boleh dijual, dibeli dan diwarisi” (Riwayat al-Bukhari, No. Hadith 938).

 

Jika diteliti hadith di atas, jelas bahawa konsep wakaf sebagai salah satu mekanisme untuk penjanaan, perpindahan dan pengagihan kekayaan harta dalam masyarakat Islam. Keistimewaan dan keunikan wakaf terletak kepada konsep pemisahan antara hak pemilikan dan hak penggunaan. Atas dasar inilah faedah yang boleh dinikmati daripada aset wakaf berbentuk kekal kerana ia tidak bergantung kepada entiti pemilik yang bersifat sementara seperti tercatat dalam hadith yang diriwayatkan oleh Imam Bukhari dan Muslim bahawa Rasullullah SAW bersabda yang bermaksud,

”Jika anak Adam telah meninggal, maka putuslah semua amalnya kecuali tiga; sedekah jariah, ilmu yang dimanfaatkan dan anak sholeh yang mendoakan keduanya” (Riwayat Muslim, No. Hadith 3084).

 

PERANAN DAN SUMBANGAN INSTITUSI WAKAF: DARI KACA MATA SEJARAH SILAM

Institusi wakaf yang berkait rapat dengan agama dan sistem sosioekonomi masyarakat Islam jelas telah memainkan peranan yang sangat besar di sepanjang sejarah keagungan pemerintahan kerajaan Islam. Institusi ini telah berkembang dan diterima sebagai satu daripada sumber pembiayaan penting dalam membangunkan masyarakat, khususnya dalam memberikan akses kepada sumber-sumber asas dan sistem sokongan secara percuma.

Kepentingan dan kehebatan institusi wakaf dalam pembangunan sosioekonomi ini dibahaskan dengan jelas oleh Adam Sabra (2000) dan Murad Cizakza (2000) dalam buku-buku mereka iaitu Poverty and Charity in Medieval Islam Mamluk Egypt 1250-51 dan A History of Philanthropic Foundation: Islamic World From The Seventh Century to the Present. Kedua-dua buku tersebut telah menganalisis dan menjelaskan tentang sikap masyarakat Islam terhadap peranan institusi wakaf dalam membangunkan sosioekonomi dalam kalangan masyarakat. Menurut mereka, pada zaman pertengahan, sebahagian besar daripada kebajikan dan perkhidmatan sosial dalam dunia Islam disumbangkan melalui institusi wakaf. Malah, hampir setiap orang pada ketika itu mendapat manfaat daripada sumber wakaf ini seperti mana yang dijelaskan oleh Stillman (1990). Sementara itu, Razali Othman (2013) dalam bukunya Institusi Wakaf: Amalan dan Pelaksanaan Masa Kini bukan sahaja telah mengulas buku-buku berkenaan, malah membuktikan kerelevenan aplikasi institusi wakaf sebagai sumber pembiayaan ummah pada hari ini. Dengan mengambil contoh semasa era pemerintahan Seljukid dan empayar Uthmaniah daripada pertengahan abad ke-8 sehingga akhir abad ke-19, menurut Razali Othman (2013) lagi bahawa ribuan individu tanpa mengira fahaman dan kepentingan diri telah mewakafkan harta milik mereka untuk kemajuan masyarakat. Bangunan-bangunan yang terkenal yang dipanggil kulliye telah dibina, diselia dan dilaksanakan melalui pembiayaan institusi wakaf. Bangunan-bangunan ini berfungsi sebagai pemangkin kepada pembangunan sosioekonomi dalam kawasan perbandaran dan masyarakatnya.

 

             Gambar I : Kehebatan Kompleks Sulaimaniye yang dibiayai menenerusi wakaf

Kompleks Suleymaniye yang dibina pada tahun 1556 di Istanbul seperti yang dibahaskan oleh Kafadar (1991) dalam artikelnya “The Süleymaniye Complex in Istanbul: An Interpretation” menyatakan bahawa ia merupakan kompleks yang terbesar yang terdiri daripada masjid Suleymeniye, dua buah makam, empat  buah madrasah untuk pendidikan, sekolah perubatan, hospital, kolam mandi (hammam), tempat penyediaan dan penyajian makanan, rumah-rumah tumpangan dan pusat-pusat perniagaan . Sementara Imaret atau Pusat Penyediaan Makanan (Public Kitchen) menurut penelitian Singer dalam dua buah bukunya iaitu, “Constructing Ottoman Benefíciense: An Imperial Soup Kitchen in Jerusalem” dan  “Serving Up Charity: The Ottoman Public Kitchen”membahaskan kehebatan salah satu entiti institusi wakaf yang sangat terkenal dalam menyediakan makanan kepada orang-orang miskin secara percuma. Menurut Singer lagi, sehingga tahun 1530 terdapat tidak kurang daripada 83 buah imaret telah dibina di bawah kerajaan Uthmaniah. Di Erdine umpamanya, imaret yang dibina telah menyediakan makanan secara percuma kepada 2,600 orang daripada sejumlah 22,000 orang penduduknya setiap hari. Jumlah imaret di atas tidak mengambilkira bilangan yang sedia ada di Istanbul, Egypt dan Hijaz dan ribuan projek lagi yang sedang dibina selepas tahun berkenaan.

 

 

         Gambar II: Eski Imaret yang dibina bertujuan untuk menyediakan makanan percuma

 

Kawasan Rehat dan Rawat (R&R) yang cukup dikenali oleh pengguna lebuh raya di negara ini telah wujud sejak di awal pemerintahan kerajaan Uthmaniah lagi seperti yang dibahaskan oleh Aysil Tukel Yayus (1981). Bangunan berbentuk segi empat besar yang dinamakan sebagai Carravanseraei dibina dengan sumber wakaf telah menjadi tempat hentian dan penginapan yang cukup penting dalam kalangan pedagang dan penggembara yang melalui laluan sutera. Malah, dalam era pemerintahan Seljuk, carravanseraei telah menjadi pemangkin kepada pertumbuhan ekonomi negara. Malah, bangunan-bangunan penginapan ini sering dikaitkan dengan aktiviti-aktiviti kerajaan Seljuk yang dibiayai sepenuhnya melalui wakaf. Hamam atau tempat mandian berteraskan wakaf telah turut dibina yang bukan sahaja memberi peluang kepada pelbagai golongan masyarakat beriadah, tetapi mekanisme pelaksanaannya serta pengurusannya dibuat mengikut syarat yang telah ditetapkan oleh Islam. Antaranya termasuklah pengasingan tempat mandian lelaki dan wanita. Selepas penaklukan kota Istanbul, Sultan Mehmet telah membina 19 buah hamam di Istanbul dengan lima buah hamam tersebut telah dibina dengan saiz besar yang boleh memuatkan sehingga 5000 orang. Pendapatan yang diperolehi daripada hamam digunakan untuk membiayai bangunan-bangunan dalam kumpulan kuliyye tersebut.

 

 

Gambar IV: Agzikarahan Caravanserai yang dibina untuk menyediakan tempat beristirehat kepada para pedagang

 

Sementara pengkaji-pengkaji seperti Hussain Nagamia (1986, 2001), Omar Hasan Kasule (1998), Hussein Rassoo (2000), Abouleish (2000), Al-Ahram (2002), Gorini (2002), Nelson (2010), McDonald (2010), Ross (2010) dan Razali Othman (2009, 2013) dalam kajian-kajian mereka telah membuktikan bahawa wakaf telah memainkan peranan yang penting dalam pembangunan hospital. Malah, menurut Hussain Nagamia (1986) dalam bukunya “Islamic Medicine History and Current Practice” menyetakan bahawa idea hospital sebagai sebuah institusi untuk merawat pesakit tidak wujud sebelum kehadiran Islam. Tambahnya lagi, pada ketika itu hanya terdapat sanatoria dan rumah tumpangan yang disambungkan dengan rumah-rumah ibadat yang diuruskan oleh para paderi. Kedatangan Islam telah mengubah cara rawatan tradisional yang berasaskan kepercayaan-kepercayaan karut dan mistik ini kepada sistem rawatan yang lebih canggih dan saintifik. Menjelang akhir abad ke-13, hospital telah menjadi satu institusi yang sangat penting dalam dunia Islam. Di bandar Baghdad sendiri terdapat lebih daripada 34 buah hospital utama. Sementara itu, di Cardoba, Spain pula terdapat 50 buah hospital yang telah dibina. Antara hospital yang terkemuka termasuklah Hospital al-Nuri dan al-Qaynari di Damascus (1156M), al-Salahani di Jerusalem (1187M), al-Sayyidah, al-Mugtadiri dan al-Adudi di  Baghdad (918M & 981M), al-Fustat dan al-Mansuri di Cairo (872M &1248M), al-Qayrawan di Tunisia (830M), al-Arghun di Allepo (1344M) dan hospital Marakesh di Morocco yang dibina pada tahun 1190M. Hospital-hospital yang dibina ini turut dilengkapi dengan kemudahan perpustakaan yang besar yang menjadi sumber rujukan pelajar perubatan dan doktor. Hospital Ibn Tulun di Mesir umpamanya dilengkapi dengan perpustakaan yang mempunyai 100,000 buah buku dalam pelbagai bidang perubatan pada abad ke-14. Pada era yang sama, Universiti Paris yang mempunyai perpustakaan terbesar di Eropah hanya mempunyai 400 buah buku sahaja. Salah sebuah hospital yang terbesar dan termasyur pada ketika itu ialah Hospital Mansuri yang telah dibina di Cairo pada tahun 1248. Hospital ini menyediakan rawatan perubatan kepada 8,000 pesakit sehari secara percuma. Kehebatan hospital-hospital Islam ini juga telah turut berjaya melahirkan doktor-doktor terkemuka yang telah menjadi rujukan para pengamal perubatan di negara-negara barat sehingga akhir abad ke-18 seperti al-Razi (841-926M), al-Zahrawi (931-1013M), Ibn-Sina (980M-1037M), Ibn-Rushd (1126M-1198M), Ibn-Maimom (1135M-1204M), dan Ibn-El-Nafis (1208M-1288M). Pelbagai jenis harta seperti wang tunai, taman bunga, gudang, pasar dan deretan kedai telah diwakafkan oleh golongan masyarakat untuk membiayai pengurusan hospital tersebut.

 Gambar V: Hospital al-Mahsuri yang dibina pada tahun 1264 merawat 8000 pesakit secara percuma sehari

 

Sistem pendidikan yang baik akan membentuk sifat dan cara pemikiran generasi sesebuah negara. Malah, kehebatan sesuatu tamadun itu dibentuk hasil daripada masyarakatnya yang berpendidikan serta berpengetahuan. Dalam hal ini, institusi wakaf dan pendidikan tidak dapat dipisahkan seperti yang tercatat dalam kajian-kajian oleh Makdisi (1981), Hassan Langgulung (1987),  Othman Alhabshi (1991), Monzer Kahf (1998) dan Razali Othman (2011, 2013). Dengan kata lain, kemajuan institusi wakaf ini menyebabkan berkembangnya institusi pendidikan Islam yang menghasilkan manusia yang rajin memberi wakaf, sehingga yang satu menumpang yang lain. Dilihat daripada aspek sejarah, Masjid Quba yang telah dibina oleh Rasulullah SAW di Madinah merupakan sebuah institusi pendidikan yang terawal. Institusi pendidikan terus berkembang dalam dunia Islam pada zaman pemerintahan kerajaan Bani Umaiyah dengan penubuhan entiti pendidikan seperti kuttab, madrasah dan Baitul Hikmah,

 

 

 

Gambar VI: Universiti al-Azhar di Mesir melahirkan jutaan sarjana Islam di seluruh dunia

 

yang semuanya telah diwakafkan oleh pembesar dan pemerintah kerajaan. Para pembesar dan pemerintah juga telah memerintahkan supaya wang yang diperolehi dibahagi-bahagikan kepada penuntut dan tenaga pengajar bagi memenuhi keperluan hidup mereka. Pada zaman Abbassiyah (754-1258M), Ayyubiah (1171-1249M) dan Uthmaniah (1299-1924M), institusi wakaf terus berkembang pesat dengan pembinaan ribuan buah sekolah, madrasah, perpustakaan dan universiti. Terdapat lebih daripada 70 buah sekolah yang dibiayai sepenuhnya melalui sumber wakaf dalam abad yang ke-12 di Jerusalem. Sementara itu, sebanyak 142 buah universiti di Turki, 87 buah sekolah dan universiti di Cyprus dan masing-masing 800 dan 786 buah universiti di Cecennestan dan Azerbaijan telah dibangunkan dan dibiayai oleh sumber wakaf. Universiti al-Azhar di Mesir yang dibina pada tahun 975 M merupakan sebuah universiti yang tertua di dunia yang juga dibiayai sepenuhnya daripada sumber wakaf menyedia dan memberi pendidikan secara percuma daripada pendidikan rendah sehingga pendidikan universiti (Hashim 1990). Pada tahun 1986, sejumlah £147,324,300 telah diperuntukkan oleh Universiti al-Azhar untuk membiayai aktiviti-aktiviti pembangunan dan pendidikan termasuk perbelanjaan mengurus 55 buah fakulti yang sedia ada dengan 6,154 orang tenaga pengajar (849 profesor, 819 profesor madya, 1,517 pensyarah, 1456 pembantu pensyarah dan 1,510 orang “readers”). Al-Azhar bukan sahaja terkenal dengan sumbangannya kepada pembangunan pendidikan Islam tetapi juga kepada aktiviti-aktiviti dakwah di seluruh dunia.

Dalam hal yang sama, Bahaeddin Yediyildiz (1996) menegaskan bahawa institusi wakaf telah memberi sumbangan yang sangat hebat dalam pembangunan diri insan sejak dilahirkan sehinggalah kembali menemui Penciptanya Allah SWT. Antara lain, beliau menyebut:

 

“Insan dilahirkan dalam rumah wakaf, tidur dalam buaian wakaf, makan dan minum daripada harta wakaf, membaca buku yang diwakafkan, menerima pendidikan di sekolah wakaf, menerima gaji daripada pentadbiran wakaf dan bila insan ini meninggal dunia, diletakkan dalam keranda dan dikebumikan di tanah kubur yang diwakaf  (Bahaeddin Yediyildiz, 1996:3)”.

 

INSTITUSI WAKAF DAN PELAKSANAANNYA DI NEGARA BARAT

 

Model wakaf juga telah mempengaruhi masyarakat Barat sehingga model ini menjadi asas penting pembangunan masyarakat menerusi penubuhan institusi-institusi pendidikan, perkhidmatan sosial dan kebajikan (Gaudiosi 1988). Pada tahun 1264, Walter de Merton yang pernah bertugas sebagai Canselor Raja England di Jerusalem telah menubuhkan Kolej Merton di University Oxford melalui konsep wakaf.

Sementara itu, kajian yang dibuat oleh The Sutton Trust (2014) mendapati bahawa 10 buah univerisiti terkemuka di Amerika Syarikat dan United Kingdom masing-masing megumpul sejumlah RM417.6 bilion dan RM55.25 bilion dalam bentuk pembiayaan. Kajian oleh National Association of College and University Business Officers mendapati sejumlah RM1 trilion pembiayaan terkumpul di 120 buah universiti di Amerika Syarikat. Universiti Harvard di Amerika Syarikat sahaja mengumpul sejumlah RM86.9 bilion dalam bentuk pembiayaan yang digunakan untuk membiayai aktiviti-aktiviti pendidikan dan penyelidikan, penyelenggaraan perpustakaan dan pengendalian tabung biasiswa. Penubuhan tabung-tabung amanah dan yayasan kebajikan atau foundation berdasarkan konsep wakaf ditubuhkan dan berkembang subur di negara-negara Barat. Antara lain, yayasan kebajikan ini bertujuan untuk menyokong dan meningkatkan kegiatan seni, kebajikan dan perlindungan kanak-kanak, korporat, pendidikan, persekitaran, kewartawanan, penyelidikan perubatan dan agama. The Alfread P. Sloan Foundation yang ditubuhkan pada tahun 1934 mempunyai aset sebanyak RM5.2 billion bermatlamat untuk membantu dan menyokong pembangunan sains dan teknologi, peningkatan prestasi ekonomi dan kehidupan, pendidikan dan program-progran sivik. Pendekatan baru terhadap pemilikan sumber alam dengan menggunakan pendekatan public trust telah mula dijadikan amalan khususnya di Amerika Syarikat dan Britain. The Trust for Public Land (TPL) dan The National Park Trust (NPT) yang ditubuhkan pada tahun 1972 dan 1982 di Amerika Syarikat misalnya berperanan membantu masyarakat mewujudkan greenprint for growth dengan melindungi dan mempromosikan kepentingan tanah awam.

 

KERELEVANAN APLIKASI SEMULA INSTITUSI WAKAF

Perbahasan sebelum ini telah membuktikan bahawa institusi wakaf telah memainkan peranan yang besar sebagai pemangkin terhadap pembangunan sosioekonomi ummah. Malah, konsep-konsep dalam pelbagai istilah seperti trust fund, foundation dan estate planning telah diamalkan dalam negara Islam menerusi wakaf lebih daripada 1400 tahun yang lalu. Ironiknya, umat Islam pada hari ini lebih mengenali konsep tersebut daripada konsep wakaf. Lebih malang lagi, institusi wakaf hanya dikaitkan dengan tanah kubur, tanah terbiar, masjid dan madrasah. Ini secara langsung telah mempengaruhi corak, amalan dan pengurusan umat Islam dalam berwakaf, seterusnya telah menyebabkan institusi-institusi Islam sama ada tinggal nama sahaja atau menghadapi pelbagai masalah pengurusan dan tidak dilaksanakan mengikut kaedah yang sesuai.

Telah tiba masanya, khususnya bagi masyarakat Islam di Malaysia dan di seluruh dunia Islam untuk melihat kepentingan, seterusnya meletakkan semula institusi wakaf dalam arus pembangunan perdana. Institusi pendidikan, hospital, rumah-rumah geladangan (imaret), kebajikan dan tumpangan (khan), tempat-tempat mandian (hamam), pusat-pusat perniagaan (bazaar) dan kawasan Rehat dan Rawat (Caravanseraei) berteraskan wakaf  seperti dibahaskan sebelum ini telah wujud serta berkembang pesat dewasa ini. Ketidakcekapan sumber manusia dalam menguruskan institusi wakaf, sumber kewangan yang terhad dan polisi serta sistem perundangan yang tidak mantap perlu dijadikan sebagai cabaran untuk mengembalikan kehebatan institusi ini. Sementara kesedaran, keyakinan dan kepercayaan dalam kalangan pentadbir wakaf dan masyarakat terhadap keperluan serta kerelevanan penerapan semula institusi wakaf perlu dipertingkatkan. Perancangan negara-negara penjajah secara sengaja dan terancang untuk memusnahkan institusi wakaf di negara-negara Islam perlu dilihat dalam perspektif yang positif (Razali Othman, 2004a, 2004b, 2010). Dengan kata lain, penerapan semula ini dilakukan bukan sekadar untuk menjana pendapatan, tetapi lebih merupakan tuntutan fardhu kifayah bagi setiap umat Islam. Dalam masa yang sama, mekanisme wakaf yang lebih inovatif, kreatif, mudah diurus, merentasi pelbagai golongan masyarakat dan berpotensi menghasilkan pelaburan bagi menjana perolehan secara berterusan perlu diteliti semula. Oleh itu wakaf yang menggunakan wang atau wakaf tunai[1] perlu dirangka untuk memberi peluang kepada pihak pengurusan institusi wakaf menceburkan diri dalam aktiviti yang memberikan pulangan berimpak tinggi. Kesungguhan serta kekuatan politik pula harus mendepani usaha untuk merealisasikan matlamat mengarus perdanakan semula institusi wakaf yang sekian lama terpinggir.

 

KESIMPULAN

Secara keseluruhannya, institusi wakaf yang berkembang subur dengan pelbagai produk dalam dunia Islam seperti yang dibahaskan sebelum ini telah memastikan masyarakatnya mendapat perlindungan yang sempurna, makanan yang berkhasiat, pendidikan yang bermutu dan penjagaan kesihatan yang sempurna tanpa dikenakan bayaran. Tegasnya, tiga gabungan elemen ini mampu menjadi katalis dalam membangunkan diri seseorang individu dan masyarakat. Usaha yang bersungguh-sungguh serta cabaran-cabaran yang dibincangkan perlu dijadikan asas dalam membangunkan serta mengaplikasikan semula institusi wakaf.  Penelitian sejarah telah membuktikan kehebatan institusi wakaf, dan ini seharusnya dijadikan sebagai landasan awal untuk mengembalikan serta meletakkan semula institusi ini ke tempat asalnya. Hasil penjanaan harta-harta wakaf nanti pastinya akan dapat menjadi sumber pembiayaan untuk membangunkan serta mengukuhkan sosioekonomi masyarakat Islam hari ini.  

 

Disediakan oleh:

Dr. Razali bin othman

Pengarah

Pusat pengurusan wakaf, zakat dan endowmen (wazan)

Universiti putra malaysia (upm)

Emai: razaliupm@upm.edu.my

 

 

Tarikh Input: 29/03/2019 | Kemaskini: 29/03/2019 | m.jazmi